Dünya ve Türk Tarihinde bu hafta:   23 Aralık 1913 – ABD Merkez Bankası (Federal Reserve) Kurulması ABD Başkanı Woodrow Wilson, Federal Reserve Yasası’nı imzalayarak ülkenin merkez bankası sistemini (Fed) oluşturdu. Bu kuruluş, modern ABD finansal yapısının temel taşıdır. 24 Aralık 1814 – Ghent Antlaşması ABD ile Büyük Britanya arasında imzalanan bu antlaşma, 1812 Savaşı’nı resmen sona erdirdi. Antlaşma, savaşın kesin galibini belirlemese de Kuzey Amerika’daki sınırların korunmasına katkı sağladı. 24 Aralık 1951 – Libya’nın Bağımsızlığının Tanınması Birleşmiş Milletler gözetiminde, Libya resmen bağımsız bir krallık (Kral İdris önderliğinde) olarak ilan edildi. Böylece Osmanlı ve İtalyan yönetimlerinden sonra ilk kez kendi devlet yapısına kavuşmuş oldu. 24 Aralık 1968 – Apollo 8’in Ay Yörüngesine Girişi NASA’ya ait Apollo 8 görevi sırasında astronotlar, tarihte ilk kez Ay’ın yörüngesine girerek uzaydan Dünya’nın yükselişini (Earthrise) görüntülediler. Bu fotoğraf, çevrecilik hareketine de ilham vermesiyle ünlüdür. 25 Aralık 336 – Roma’da İlk Resmî Noel Kutlaması Noel’in (Christmas) bilinen en eski resmî kutlaması Roma’da kaydedildi. Bugün, Hristiyan dünyasının en önemli bayramlarından biridir. 25 Aralık 1991 – Gorbaçov’un İstifası ve SSCB’nin Dağılması Sovyetler Birliği Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov, görevinden istifa ettiğini açıkladı. Bu tarihten kısa süre sonra Sovyetler Birliği’nin dağıldığı resmen ilan edildi ve Rusya Federasyonu başta olmak üzere bağımsız devletler ortaya çıktı. 26 Aralık 2004 – Hint Okyanusu Depremi ve Tsunamisi Endonezya’nın Sumatra Adası açıklarında meydana gelen 9,1 büyüklüğündeki deprem ve onu izleyen tsunami, başta Güneydoğu Asya ülkeleri olmak üzere büyük bir bölgeyi vurdu. 200 binden fazla insan yaşamını yitirdi. 27 Aralık 1831 – Darwin’in Beagle Yolculuğuna Çıkması Doğa bilimci Charles Darwin, HMS Beagle gemisiyle yola koyularak Beagle seferine başladı. Bu yolculuk, evrim teorisini şekillendirecek gözlemlerin temelini attı. 27 Aralık 1945 – IMF’in (Uluslararası Para Fonu) Resmen Kuruluşu İkinci Dünya Savaşı sonrası küresel ekonomik istikrarı sağlamak amacıyla Bretton Woods Anlaşmaları çerçevesinde kurulan IMF, dünya finans sistemine yön veren ana kurumlardan biri hâline geldi. 28 Aralık 1895 – Lumière Kardeşler’in İlk Ticari Film Gösterimi Sinema tarihinin dönüm noktalarından biri olarak kabul edilir. Lumière Kardeşler, Paris’te Salon Indien du Grand Café’de halka açık ilk ücretli sinema gösterimini gerçekleştirdiler. 29 Aralık 1845 – Teksas’ın ABD’ye Katılması Teksas (Texas), bağımsız bir cumhuriyetken ABD’nin 28. eyaleti olarak kabul edildi. Bu genişleme, ABD sınırlarının güney ve batıya doğru yayılmasında önemli bir adımdır. 29 Aralık 1890 – Wounded Knee Katliamı ABD’de Güney Dakota’da Wounded Knee Creek yakınlarında yerli Lakota Sioux kabilesine karşı düzenlenen saldırıda 200’den fazla yerli hayatını kaybetti. Bu olay, Amerikan yerlileri ve ABD hükûmeti arasındaki çatışmaların en kanlı sayfalarından biridir. 30 Aralık 1922 – Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) Kuruluşu Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya (Belarus) ve Transkafkasya Sovyet Cumhuriyetlerinin birleşmesiyle SSCB kuruldu. 1991 yılına kadar süren bu yapı, 20. yüzyılın en önemli süper güçlerinden biri olarak dünya siyasetinde belirleyici rol oynadı.     Türk Tarihinde bu hafta   23 Aralık 1876 – I. Meşrutiyet ve Kanun-ı Esasî’nin İlanı Osmanlı Devleti’nde anayasal yönetime geçişi simgeleyen ilk meşrutiyet dönemi resmen başladı. II. Abdülhamit döneminde ilan edilen Kanun-ı Esasî, Türk anayasa tarihinin ilk yazılı anayasasıdır. 23 Aralık 1930 – Menemen (Kubilay) Olayı İzmir’in Menemen ilçesinde, gerici bir ayaklanmayı bastırmaya çalışan yedek subay (öğretmen) Mustafa Fehmi Kubilay şehit edildi. Cumhuriyet ve laiklik karşıtı bu girişim, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde “Kubilay Olayı” olarak büyük yankı uyandırdı. 24 Aralık 1919 – Mustafa Kemal Paşa’nın Sivas’tan Ankara’ya Hareketi Heyet-i Temsiliye ile birlikte Sivas’tan ayrılan Mustafa Kemal, Anadolu’da millî direnişin merkezi olarak düşündüğü Ankara’ya doğru yola çıktı. 27 Aralık’ta Ankara’ya vardığında, Milli Mücadele’nin karargâhı fiilen Ankara’ya taşınmış oldu. 25 Aralık 1921 – Gaziantep’in Kurtuluşu Kurtuluş Savaşı yıllarında Fransız işgaline karşı büyük direniş gösteren Antep (o dönemki adıyla Ayntab), 25 Aralık 1921’de tamamen işgalcilerden temizlendi. Sonraki süreçte şehre “Gazi” unvanı verildi. 26 Aralık 1925 – Uluslararası Takvim ve Saat (Miladî Takvim) Kanunu’nun Kabulü TBMM’de kabul edilen 697 sayılı kanunla Hicrî ve Rûmî takvim yerine Miladî takvim benimsendi; saat sistemi de 24 saat esasına göre düzenlendi. Bu adım, Türkiye’nin çağdaş dünyayla entegrasyonunu güçlendiren inkılaplardan biridir. 27 Aralık 1919 – Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’ya Gelişi Sivas’tan ayrıldıktan sonra 27 Aralık günü Ankara’ya varan Mustafa Kemal Paşa, büyük bir coşkuyla karşılandı. Bu tarih, Millî Mücadele’nin merkezinin fiilen Ankara’ya taşınması açısından kritik bir dönemeçtir. 27 Aralık 1921 – Tarsus’un Kurtuluşu Ulusal Mücadele sürecinde Fransız işgaline karşı direnen Tarsus (Mersin’e bağlı ilçe), 27 Aralık 1921’de tamamen işgalden arındırıldı ve millî güçlerin kontrolüne geçti. 27 Aralık 1939 – Erzincan Depremi Gece yarısına yakın (teknik olarak 27 Aralık’ın ilk saatlerinde) meydana gelen 7,9 büyüklüğündeki deprem, Cumhuriyet tarihinin en büyük felaketlerinden biri olarak kabul edilir. Resmî kayıtlara göre 30 binden fazla kişi yaşamını yitirdi. 28 Aralık 2011 – Uludere (Roboski) Olayı Şırnak’ın Uludere ilçesine bağlı Roboski köyü yakınlarında (Irak sınır hattında) Türk Hava Kuvvetlerinin düzenlediği hava harekâtında, kaçakçılık yaptığı anlaşılan ve çoğu aynı köyden olan 34 sivil hayatını kaybetti. Olay, kamuoyunda ve siyaset arenasında geniş yankı buldu. 29 Aralık 1914 – Sarıkamış Harekâtı’nda Bardız Geçidi Çatışmaları Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Ordusu’nun, Kafkas Cephesi’nde Rus kuvvetlerine karşı başlattığı Sarıkamış Harekâtı; özellikle 22 Aralık 1914 – 5 Ocak 1915 tarihleri arasında çok ağır kayıplarla sonuçlanmıştır. 29 Aralık, Bardız Geçidi ve çevresindeki kritik çatışmaların yoğun yaşandığı günlerden biridir. 30 Aralık 1911 – Trablusgarp Savaşı’nda Mustafa Kemal’in Derne Cephesi Faaliyetleri O dönemde Osmanlı subayı olarak Trablusgarp’ta (bugünkü Libya) İtalyanlara karşı direnişi organize eden Mustafa Kemal, Aralık sonu ve Ocak başında Derne bölgesinde aktif görev üstlendi. 30 Aralık 1911, onun cephedeki ilk kritik görevlendirmelerinden biri olarak anılır. 25 Aralık 1538 (eski takvime göre) – Kanuni Sultan Süleyman’ın Bağdat Seferi Safevîlere karşı düzenlenen Irakeyn Seferi kapsamında Kanuni Sultan Süleyman, 1534’te Bağdat’ı Osmanlı topraklarına katmıştı. Aralık sonunda resmî olarak Bağdat’ta Osmanlı idaresi tesis edildi. (Tarihler Rûmî takvim farkıyla kayıtlıdır, yaklaşık olarak Aralık sonuna tekabül eder.) 23 Aralık 1461 (yaklaşık) – Trabzon İmparatorluğu’nun Osmanlı Hakimiyetine Girmesi Fatih Sultan Mehmed, 1461’in son günlerinde Trabzon’u fethederek Doğu Karadeniz kıyılarındaki Ceneviz ve yerel Rum yönetimine son verdi. Bu fetih, Karadeniz ticaret yollarının Osmanlı kontrolüne girmesinde büyük rol oynadı. 27 Aralık 1299 (rivayetlerden biri) – Osmanlı Beyliği’nin Bağımsızlık Tarihi Osman Gazi’nin, Selçuklu Devleti’nin zayıflamasıyla birlikte Eskişehir-Söğüt civarında bağımsızlığını ilan ettiği tarih üzerine farklı rivayetler vardır. Bazı kroniklerde “27 Aralık 1299” (ya da 27 Ocak 1299) olarak kayıt geçer. 26 Aralık 1999 – Düzce İlinin Kurulması 12 Kasım 1999’daki büyük Düzce Depremi sonrası çıkarılan kanunla Bolu’ya bağlı Düzce, 1999 yılının Aralık ayında (26 Aralık) TBMM’de kabul edilen kanunla resmen Türkiye’nin 81. ili oldu.   Menemen olayı: 1920’lerin sonu ve 1930’ların başlarında Türkiye’de siyasi ve ekonomik sıkıntılar gözlemleniyordu. Çok partili hayata geçme yönünde atılan adımlar, bu dönemde Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) kurulması ve sonrasında kapanmasıyla sonuçlanmıştı. Toplumdaki ekonomik bunalım ve siyasi çalkantı, bazı gerici unsurların ortaya çıkmasına zemin hazırlıyordu. Ayaklanma Girişimi 23 Aralık 1930 sabahında, Derviş Mehmet önderliğindeki bir grup, Menemen’de (İzmir) şeriat isteğini dile getirerek gösteri yapmaya başladı. “Şeriat isteriz!” sloganlarıyla ilerleyen grup, halktan da katılım sağlamaya çalıştı. Ellerinde yeşil bayraklarla ve dinî söylemlerle ortalığı kışkırttılar. Olay Anı Yedek subay olarak askerlik görevini yapmakta olan Mustafa Fehmi Kubilay, aynı zamanda Menemen’de öğretmenlik yapıyordu. Kubilay, o sabah olayları bastırmak ve kalabalığı yatıştırmak üzere bir müfreze askerin başında görevlendirildi. Ancak silahındaki mermilerin manevra fişeği (ses fişeği) olduğu söylenir; gerçek mermi bulunmaması nedeniyle ayaklanmacılara karşı koyamadı. Kubilay, ayaklanmacılar tarafından vurulduktan sonra ağır yaralanarak yere düştü. Ardından isyancılar, yerde yatan Kubilay’ın başını keserek bir mızrağın ucuna taktılar. Diğer Şehitler Bu kanlı sahnenin devamında, olay yerine gelen Bekçi Hasan ve Bekçi Şevki de isyancılar tarafından öldürüldü. Devlet güçleri (askerî birlikler) ancak daha sonra isyancıları etkisiz hâle getirdi ve önde gelen sorumlular kısa sürede yakalandı.   Olay Sonrası Gelişmeler Sıkıyönetim ve Tutuklamalar Menemen başta olmak üzere geniş bir bölgede sıkıyönetim ilan edildi. Olayla ilişkili görülen pek çok kişi yakalanarak yargılandı. İstiklâl Mahkemesi Yargılamaları Dönemin İstiklâl Mahkemesi, elebaşılar da dâhil olmak üzere birçok sanığı yargıladı. Yargılama sonucunda, aralarında Derviş Mehmet’in bulunduğu bazı kişiler idam cezasına çarptırıldı. Toplumda Yarattığı Etki Menemen Olayı, Cumhuriyetin ve laik devlet düzeninin tehlikeye girebileceği endişelerini gündeme getirdi. Hükûmet, inkılapların ve laikliğin korunması için kararlı bir tutum benimsedi. Olay, o dönemki Türk basınında ve kamuoyunda büyük yankı uyandırdı, irtica (gericilik) tehdidiyle mücadelenin önemini pekiştirdi. Şehit Kubilay’ın Anısı Mustafa Fehmi Kubilay, Türkiye Cumhuriyeti için bir sembol hâline geldi. Her yıl 23 Aralık’ta Menemen’de resmi törenler düzenlenir; Kubilay, Bekçi Hasan ve Bekçi Şevki anılır. Bu anma törenlerinde, Cumhuriyet ve laiklik uğruna fedakârlık gösterenlerin hatırası yaşatılır.   Sonuç Menemen Olayı, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde irtica ve karşı-devrim girişimlerinin en önemli örneklerinden biri olarak kabul edilir. Öğretmen-yedek subay Mustafa Fehmi Kubilay’ın hunharca katledilmesi, Cumhuriyet değerlerinin korunması ve laikliğin savunulması adına bir dönüm noktası olmuştur. Olayın ardından alınan sert tedbirler, dönemin hükûmetinin devrim kanunlarını tavizsiz uygulama ve gericilikle mücadele kararlılığını pekiştirmiştir.   Kaynaklar (özetle): Resmî arşiv kayıtları ve dönemin gazeteleri İstiklâl Mahkemesi tutanakları Çeşitli tarihçi ve araştırmacıların (Mete Tunçay, Sina Akşin, vs.) eserleri T.C. Millî Savunma Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı arşiv notları